خانه های سنتی ایرانی

با نگاهی به معماری سنتی ایرانی، نقش و جایگاه ویژه خانه به عنوان یک المان مهم در معماری آشکار می شود. این عناصر که دارای روش ها و تکنیک های مختلف ساخت و اجرا می باشند دارای ویژگی های متفاوتی بر اساس اقلیم و فرهنگ هر منطقه هستند. الگوهای به کاررفته در طراحی خانه های سنتی ایرانی تحت تأثیر عوامل مختلفی ازجمله اقلیم، فرهنگ و … قرار دارد. یکی از این عوامل فرهنگ فردی و اجتماعی افرادی است که قبلاً در این خانه ها و اجتماعات اقامت داشته اند. چیدمان فضایی و سلسله مراتب، معماری داخلی و استفاده از تزیینات متناسب بافرهنگ و هویت ایرانیان، این خانه ها را از همتایان معاصر خود که صرفاً تا حد پناهگاه محدودشده اند متمایز می کند.

عناصر تزئینی متنوعی از قبیل آجرکاری، گچ کاری، کاشی کاری و آینه کاری فقط چند نمونه از آن است که اغلب در خانه های سنتی ایرانی مشاهده می شود و بسته به اقلیم، برخی از این عناصر تزئینی در محیط بیرونی سازه و سایر عناصر کم مقاومت که نمی توانند عوامل آب و هوایی را تحمل کنند، در طراحی داخلی خانه به کار گرفته شده است. در این مقاله به بررسی ویژگی های هنرهای تزئینی مورداستفاده در خانه های ایرانی می پردازیم که در دوره معاصر تقریباً فراموش شده اند.

خانه طباطبایی

استفاده از تزئینات در معماری قدیمی ایران موضوعی مداوم و با نوآوری های بزرگ بود. در مناطق مختلف و به دلیل عوامل مختلف اقلیمی، جغرافیایی و فرهنگی، ممکن است نمونه های مختلف و متعددی از استفاده از تزیینات در بناهای تاریخی و سنتی این کشور مشاهده کنیم. علاوه بر اهمیت عوامل اقلیمی که تأثیر ویژه ای در شکل گیری تزیینات مرتبط با معماری دارند، مسائل فرهنگی و محلی نیز در استفاده از تکنیک ها و موضوعات مختلف نقش مهمی دارند. استفاده از چندین روش تزئینی، تکنیک های ساختمانی، فرم های خاص و اشکال مختلف در مناطق مختلف این کشور پهناور نشانگر این واقعیت است که ایجاد تزیینات معماری موضوعی خلاقانه است که با معماری محلی هر منطقه همراه است.

از طرف دیگر، ازآنجاکه معماری داخلی به طور مستقیم با ویژگی های روحی و روانی انسان همراه است، عملکردهای داخلی به همراه ویژگی های رفتارهای انسانی در فضاهای داخلی (عمومی یا خصوصی) باید در طراحی مطلوب یک ساختمان موردتوجه قرار گیرد؛ بنابراین، طراح مجبور است هنگام طراحی فضای داخلی، با ۲ مسئله سروکار داشته باشد: عملکرد آن فضا و تأثیری که آن فضا بر کاربران خود دارد. طراحی داخلی شامل طیف گسترده ای از عناصر و مؤلفه هایی از قبیل فرم، نور، رنگ، زمینه، کف، سقف، دیوار، عناصر کاربردی و تزئینی و مبلمان است.

این عناصر ابزاری برای کار طراح هستند و همه باید با روشی هماهنگ و مناسب در یک طراحی مناسب و مطلوب قرار بگیرند. به طورکلی، طراحی داخلی یک ساختمان مجموعه ای از دانش، فنون و هنرهایی است که از عناصر مربوطه مانند فرم، رنگ، زمینه و غیره برای بهینه سازی فضاها و دست یابی به کار آیی و عملکرد مناسب علاوه بر زیبایی معانی استفاده می کند.

خانه بروجردی ها

روش شناسی در این مقاله، روش تحقیق علاوه بر تحقیقات کتابخانه ای، توصیفی- تحلیلی است. هدف و ضرورت مطرح کردن این مسئله مانند بسیاری از هنرها و مهارت های دیگر، هنر معماری کم وبیش درگیر طراحی فضاهای بیرونی و ترکیب حجمی است. تکنیک های اجرایی معماری تفاوت چندانی باهنر معماری نداشت و مردم قبلاً آموزش عملی می دیدند و تجربه کسب می کردند تا زمانی که به سطوح بالایی از حرفه ای گری در طراحی انواع فضاها برسند.

اگرچه حرفه معماری به صراحت به رشته های جداگانه و تخصصی تقسیم نشده بود، اما واضح است که گروهی از معماران درزمینهٔ های خاصی مانند طراحی و ساخت مقرنس حرفه ای تر و ماهرتر بودند و تمایل داشتند که بیشتر درزمینهٔ تخصصی خود فعالیت کنند.

تزئینات به کاررفته در معماری هرگز از افراد مذهبی محیط پیرامون خود جدا نشده است. درنتیجه، یکی از نشانه های ورود به عرصه دینی و روانی یک جامعه، تزئیناتی بود که معنا و مفهوم خاص خود را بیان می کرد. ازآنجاکه بسیاری از ارزش های بادوام در معماری ایران درگذر زمان به فراموشی سپرده شده اند، احیای این مفاهیم می تواند گامی اساسی در اصلاح ساختارهای فعلی باشد. یکی از جنبه های نادیده گرفته شده در معماری ایرانی استفاده از تزیینات در فضاهای داخلی یک ساختمان است که معمولاً از اصول سنتی ساخت وساز ایرانی گرفته می شود.

یکی از وظایف طراحان داخلی مراجعه به سوابق این هنر در تاریخ ایران و استفاده از آموزه های آن در معماری معاصر است. بدیهی است اگر قوانین و اصول حاکم بر معماری داخلی اصیل ایرانی جایگزین دکوراسیون و تزئینات برگرفته از سایر کشورها شود، بخشی از فرهنگ و آداب ورسوم مردم این سرزمین احیا می شود. این مقاله با مرور متون و تاریخچه استفاده از هنرهای تزئینی، به بررسی برخی از جنبه های کاربرد این هنر در معماری قدیمی ایرانی می پردازد. تعریف هنرهای تزئینی در فارسی، تزیین برابر با کلمه آرایش است که به معنای زیباسازی یا اضافه کردن (اضافه کردن چیزی به چیز دیگری) است که در تضاد با پیرایش (حذف چیزی از چیز دیگر) می باشد.

البته معانی مختلفی از قبیل نظم، آماده سازی، استقرار، ساختمان و غیره برای آرایش ذکرشده است (معین، ۱۹۸۴). در فرهنگ لغت عربی به فارسی عمومی (احمد صباح : ۵۹۸) آرایش به عنوان “آنچه برای زیباسازی استفاده می شود، آرایش کردن ” تعریف شده است (صباح؟). در عربی، ساقه (Z Y N) در برابر ریشه (SH Y N) قرار دارد که به کارها یا فعالیت هایی اشاره دارد که نقص ها و کاستی ها را برطرف می کند.

(SH Y N) به همه چیزهایی که باعث شرم و عیب و نقص در انسان می شود اشاره می کند و باعث می شود مردم از او متنفر شوند (طباطبایی ؟). پیشینه تاریخی استفاده از تزیینات در معماری ایران مصریان باستان توجه زیادی به آرایش فضای داخلی خود می کردند. آن ها با استفاده از ترسیمات و مجسمه ها، فضای داخلی معابد و زیارتگاه های خود را غنی می کردند. از زمان دوره رنسانس که معماران برای تولید فضاهای مختلف معماری برای پیوستن به سایر هنرمندان رشد کردند، توجه به فضاهای داخلی اهمیت کمتری از کل ساختمان ندارد (پرادا ، ۱۹۷۸). در ایران توجه به فضاهای داخلی یک ساختمان همواره موردتوجه معماران بوده است.

در مجموعه عظیم تخت جمشید که برای ساخت وساز آن همه هنرمندان و کارگران ماهر به ایران آورده شدند، سنگ نگاری ها نقش مهمی در فضاهای داخلی دارند. علاوه بر شاهکارهای معماری، کاخ های عظیم هخامنشی در تخت جمشید و پاسارگاد ازنظر هنرهای تزئینی از اهمیت ویژه ای برخوردارند. سنگ نگاری های موجود در این کاخ ها با نهایت دقت و توجه انجام شده و کل نکات ظریف روی سنگ نوشته شده است. در کنار سنگ نگاری، از کاشی مینای یزد نیز در تزئین کاخ ها استفاده شده است.

نمونه ای از چنین مواردی را می توان در تصویر سربازان جاوید در شهر شوش مشاهده کرد. ستون های بلند هخامنشی که دارای سرستون های عظیم هستند نیز برای اهداف تزئینی استفاده می شدند (پاپ ، ۱۹۸۷).

خانه آقازاده ابرکوه

استفاده از آجر در طول دوره سلجوقیان رایج شد و اشکال هندسی متنوع آجری مورداستفاده قرار گرفت. هنر آجرکاری و تزیین ساختمان با آجر در ایران در قرن پنجم هجری رایج شد. در کنار این تزئینات بسیار زیبای آجری، نشانه ها و نوشته های تزئینی با استفاده از آجر یکی از خواص معماری سلجوقی بود. شیشه های دوره اسلامی که مربوط به قرن اول هجری (قرن هفتم و هشتم میلادی) است نتیجه ادغام بین امپراطوری روم شرقی، پارتیا و ساسانی است.

وجود مواردی مربوط به قرن ۵ تا اوایل قرن هفتم میلادی، اوج شیشه کاری را در دوره سلجوقی القا می کند. با توجه کشف شیشه در مناطق نزدیک به گرگان و نیشابور، خراسان و گرگان را می توان به عنوان مراکز تولید و ساخت شیشه در نظر گرفت.

از اوایل دوره اسلامی، استفاده از گچ در تزیینات معماری بسیار رایج بوده و معمولاً سطح ساختمان ها با گچ پوشانده شده و برای تزئین آن ها از گچ رنگی استفاده شده است. در قرن ۵ هجری تحولاتی در شکل و ظاهر این گچ کاری ها حاصل شد که حاصل نوآوری و خلاقیت بود. در این دوره، گچ کاری ازنظر تنوع در اجرا به سطح حیرت انگیزی رسیده و تحولات مختلف و توسعه نیز در نحوه استفاده از گچ اتفاق افتاده است.

کم کم، گچ کاری با رشد عظیم آجرکاری در دوره سلجوقی جایگزین شد. بااین حال، چنین تغییراتی هرگز به معنای آن نیست که الگوی گچ موقعیت خود را ازدست داده، زیرا وجود گچ کاری های عظیم مانند گنبد علویان در همدان این واقعیت را تأیید می کند که گچ کاری در راستای آجرکاری پیشرفت کرده و توسعه یافته است. در زمان سلسله صفویه، تزئینات چوبی در ساختمان های غیرمذهبی نقش اصلی داشتند و بیشتر خطاطی ها و نقاشی های لاکچری در آن ها استفاده می شد. طراحی آن ها ارتباط تنگاتنگی باهنر مینیاتور دارد.

حکاکی و تراشکاری به ویژه درها و سقف ها هنر خاصی در این دوره بود. هنر کاشی کاری و شاهکارهای جذاب و درخشان گچ کاری در ایران پس از اسلام در دوران سلجوقیان و ایلخانیان آغاز شد و در دوره صفویه به اوج خود رسید. در بناهای این دوره سه نوع مهم از کاشی کاری حاکم است: کاشی تک رنگ، موزاییک یا کاشی معرق و کاشی هفت رنگ. بناهای دوره صفویه که با چنین انواع کاشی کاری تزئین شده اند، در کل جهان بی نظیر می باشند.

نکته جالب در مورد تزئینات داخلی و خارجی در ساختمان های سنتی ایرانی این است که چنین تزییناتی جزء جدایی ناپذیر ساختمان بوده و هرگز به عنوان یک عنصر اضافی موردتوجه قرار نمی گیرند؛ حتی چارچوب بندی و دکوراسیون به طور هم زمان در دوره خاصی انجام می شد. این توجه زیاد به آرایش و دکوراسیون، باعث افزایش کیفیت فضاهای مورداستفاده شد. معماری کویری ایران به ویژه خانه ها به دلیل هویت درون گرا، سرشار از نمونه های زیبا و دوست داشتنی از طراحی داخلی است که در آن ایجاد فضایی در تقابل با محیط کویری و القای حس سرزندگی و طراوت در داخل ساختمان هدف اصلی معماران سنتی در طراحی داخلی بوده است. استفاده از شیشه، آینه، گچ کاری و سایر هنرهای زیبا در دکوراسیون و چیدمان فضای مناسب همه ملاحظات زیبایی شناختی، اقلیمی و حتی مذهبی را در برگرفته است.

در دوره سلسله قاجار هنگامی که تعاملات فرهنگی و سیاسی با کشورهای خارجی رو به رشد شد، بیشتر به هنرهای زیبا توجه شد و معماری اروپایی جایگزین معماری ایرانی در برخی ساختمان های دولتی و برخی کاخ ها شد. نمونه های زیبایی از ساختمان های رنگارنگ، گچ کاری و آینه کاری را می توان در خانه های باقیمانده از سلسله قاجار در کاشان یافت. خانه بروجردی ها به عنوان یکی از بهترین آثار معماری ایران سرشار از نوآوری های هنرمندان سنتی ایرانی است (گدار ، ۱۹۷۹).

تزیینات به روایت پرتره های ایرانی

درحالی که فضاهای داخلی که در مکان های تاریخی باقی مانده اند، صرف نظر از تغییرات احتمالی در آن ها، موردبررسی و تحلیل قرار می گیرند، می توانیم به نوعی بفهمیم که چگونه فضاهای داخلی در کلیه بناهای تاریخی طراحی شده اند. بااین وجود، به یاد داشته باشید که مبلمان و الگوهای رفتاری در چنین مکان هایی دیگر وجود ندارد و بررسی رابطه بین معماری داخلی و الگوهای رفتاری دشوار است.

مینیاتورها یا پرتره های ایرانی را می توان تنها اسناد بصری دانست که اطلاعات ارزشمندی را در این زمینه به ما ارائه می دهد؛ زیرا اگرچه فضا و عناصر آن ها به صورت آینه مانند منعکس نمی شود، اما بعضی از قسمت های فضا به صورت تکی یا در ترکیب با فضاهای دیگر و در بعضی موارد فضاهای انتزاعی متناسب با موضوع و اهمیت پرتره نشان داده می شوند. بااین حال، هنوز هم به عناصر یا فضاهایی که وجود دارند اشاره دارد.

روش های ترسیم سه بعدی ایرانی به برخی قسمت ها و عناصر فضا کمک می کند، درحالی که سایر قسمت ها توجه کمتری را به خود جلب می کردند. همان طور که مشاهده می شود، سقف فضاهای معماری به ندرت در نقاشی ها کشیده می شود، اما کف، دیوارها و عناصر موجود در آن معمولاً کاملاً نمایان است.

ساختار فضای داخلی و چارچوب اصلی طراحی آن از عناصر باربر آن پیروی می کند. به عنوان مثال، می توانیم به ساختار یک اتاق اشاره کنیم که در آن تعدادی ستون در دو طرف اتاق در زیر قسمت هایی از گنبد قرار داشته که به صورت ستون عمل می کردند و یک دیوار جداکننده بین آن ها ساخته شده بود به طوری که در مناطق کم عمق آن قفسه های کوچکی برای قرار دادن چیزها وجود داشت.

سازمان ساختاری اتاق را نیز می توان از این طریق توصیف کرد: ۲ دیواری که عمود بر حیاط بودند عملکردی باربر داشتند. به منظور تحمل کردن مقداری از وزن آن ها، قفسه هایی در قسمت هایی که وزن کمتری دارند برای دیوار سبک تر و همچنین استفاده از فضای خالی آن ها حفرشده است. پنجره ها در سطوح مجاور و موازی با حیاط قرار داده شده بود. بر اساس نوع اتاق یا سالن و بزرگی و اهمیت آن، انواع مختلفی از پنجره ها مورداستفاده قرارگرفته است.

پاسنگ یا قسمت های پایین دیواره ای ایوان با کاشی پوشانده شده بودند تا در برابر فرسایش مقاومت بیشتری داشته باشند. بر اساس برخی اسناد، پس از سلسله تیموری و به ویژه در دوره صفویه از نقاشی های دیواری برای تزئین فضاهای داخلی استفاده شده است. از کاشی و آجر برای پوشاندن سطح دیوارهای برخی ایوان ها استفاده شده است. کف اتاق های ساده با آجر پوشانده شده بود، اما از کاشی کاری برای پوشاندن کف سالن ها و ایوان ها استفاده شده است. فرش ها معمولاً در کف اتاق ها و سالن ها قرار می گرفتند و افراد روی آن ها می نشستند.

افراد عالی رتبه یک بالشتک را روی فرشی که روی زمین گذاشته بودند قرار می دادند و روی آن تکیه می دادند. پادشاهان، اربابان و افراد عالی رتبه در مراسم ویژه روی یک تخت مخصوص می نشستند و سایر افراد معمولاً روی زمین می نشستند. در برخی پرتره ها مشاهده شده است که اگر یک یا ۲ مهمان عالی رتبه در یک مهمانی حضور داشتند، نوعی صندلی کرسی مانند برای آن ها استفاده می شد.

تأثیرات روان شناختی نور بر انسان ها

عوامل مختلفی در یک محیط ساخته شده بر وضعیت روحی و عاطفی کاربر تأثیر می گذارد. شدت نور و رنگ ۲ عاملی هستند که بر عملکرد کاربر در آن مکان تأثیر می گذارند. درحالی که واضح است که انسان می تواند خود را در محیط های مختلف وفق دهد، همچنین استدلال می شود که اگر انسان در شرایط خاصی قرار نگیرد، هیچ خلاقیتی یا رفاه اجتماعی حاصل نمی شود. به گفته برخی محققان، نور می تواند نقش مهمی در تقویت درک ویژه، فعالیت و تنظیم خلق وخو داشته باشد (نادین ، ۲۰۰۶). نور باید در فرد و فضا حالتی ایجاد کند که با خواسته ها و انتظارات او سازگار باشد. نور ساعت بیولوژیکی انسان را با روز، شب و گردش فصول تنظیم می کند. کمبود نور طبیعی می تواند منجر به اختلالات در سیستم عصبی اتونومی، از دست دادن انرژی، خستگی، تمایل به تنهایی و اختلالات متابولیسمی شود. از طرف دیگر ثابت شده است که نوردرمانی می تواند به روند درمان کمک کند.

استفاده از نور و رنگ طبیعی در فضاهای خصوصی و عمومی معماری سنتی ایران

در ایران معماری مستقیماً با امور مذهبی، فرهنگی و عرفانی مرتبط است. این امور با کارکردهای مختلف به طور جداگانه در فضاهای عمومی (مساجد و مدارس سنتی) یا خصوصی (خانه) مشاهده می شود؛ بنابراین، کیفیت معماری در این مکان ها کاملاً متفاوت بوده است. پیکربندی های معماری از طریق روشن کردن سطوح منسجم ایجاد می شود. پنجره های سقفی نوع خاصی از نورپردازی را ایجاد می کنند که خود جزئی جدانشدنی از فضای حجمی است. این دهانه ها مستقیماً با سازه، دیوارها و حجم ها در ارتباط هستند. نور از طریق نورگیر عمودی به طور عمودی وارد می شود و با کل فضا که از اهمیت سمبولیک برخوردار است، ارتباط و انسجام ایجاد می کند. در معماری ایران، استعاره نور معانی متافیزیکی را ایجاد می کند که نور الهی همیشه در آن حضور دارد.

نور همیشه نعمت از آسمان، حقیقت و تحقق بهشت است، حتی اگر در تاریکی یا سایه پنهان باشد. از نور و سایه برای درک فضا استفاده می شود، درحالی که آن ها هرگز در تضاد واقعی با یکدیگر نیستند. طبقه بندی استراتژی های مختلف نورپردازی و نحوه عبور نور از ساختمان ها در معماری سنتی با ۳ اصطلاح خلاصه می شود: نظم فضایی ساختمان، انواع مختلف بازشوها یا جداکننده ها یا چیزهای دیگر که شفاف نیستند اما به ورود نور کمک می کنند (آیوازیان ، ۲۰۰۵).

نتیجه گیری

جایگاه هنرهای تزئینی در معماری ایرانی ریشه در تلفیق فرهنگ، دین و هنر ایرانی دارد که باگذشت زمان تکامل می یابد. استفاده از عناصر طبیعی در معماری ایرانی بیشتر روشی استعاری است. شکوه و زیبایی معماری ایران به ویژه در دوره اسلامی بستگی به تزئینات آن دارد. استفاده از انواع تزیینات از قبیل آجرکاری، گچ کاری، کاشی کاری، آینه کاری و نقاشی در کل دوره اسلامی رایج بوده و مطابق با امکانات هر دوره پیشرفت کرده است. نور و انکسار رنگ ناشی از نور در فرهنگ اسلامی برای ایجاد فضاهای برجسته و مفاهیم خاص در مکان ها مورداستفاده قرارگرفته است.

در معماری سنتی و فرهنگ اسلامی، نور نمادی از خدا و نور الهی است. در خانه های سنتی ایرانی، از رنگ ها صرفاً برای تزئین استفاده نمی شود؛ بلکه از عناصر دیگری نیز به جای رنگ استفاده می شود تا محیط رنگارنگ شود و استفاده از آینه های شکسته رنگ محیط را به فضاهای داخلی منعکس می کند. نور با تأثیرات مختلف بر فضای روانی و اجتماعی یک فرد در زندگی او تأثیر می گذارد. طیف گسترده ای از نور اعم از جسمی یا معنوی به طور آگاهانه در معماری سنتی ایرانی مورداستفاده قرار می گیرد. استفاده از تزئینات در خانه های ایرانی نیز به غیراز عملکرد تزیینی، اهداف محافظتی و عایق کاری نیز دارد.

علاوه بر مباحث محافظتی، وجود تزئینات در خانه های ایرانی که مکانی برای آسایش روحی و جسمی است نیز به عنوان یک کاتالیزور عمل می کند. حضور تصاویر آرامش بخش به همراه حرکت ملایم نقاشی های اسلامی در دستیابی به این هدف تأثیر بسیاری داشت. در حقیقت خانه های ایرانی مکانی برای رشد روحیه و آرامش جسمی می باشند.