۱۲ اصل برای طرح‌ریزی و نقشه ساختمان

اصول طرح ریزی ساختمان، به اندازه ی قوانین طبیعت، سفت وسخت و غیرقابل تغییر نیستند. برخی اوقات، ضروری است تا تغییراتی در این اصول اعمال شود و فرد، باید نقایصی را که در این اصول وجود دارد، برطرف نماید.

۱۲ اصل مبنا برای طرح ریزی ساختمان به شرح زیر است:

• منظر (جهت اتاق ها و بخش های ساختمان)
• چشم انداز (نما یا ویوی ساختمان)
• الزامات مرتبط با اسباب و اثاثیه
• وسعت فضا
• گروه بندی
• چرخش
• سرویس های بهداشتی
• زیبایی
• حریم خصوصی
• انعطاف پذیری
• ملاحظات اقتصادی
• ملاحظات عملی

در ادامه هر یک از این اصول را یک به یک، به صورت خلاصه تشریح خواهیم نمود.

۱. منظر

منظر درواقع، چیدمان اتاق ها در ساختمان با در نظر گرفتن ۴ جهت است، به طوری که تمامی کسانی که در ساختمان حضور دارند، بتوانند از امکانات رفاهی طبیعی مانند نور خورشید، باد، مناظر و غیره لذت ببرند.

درصورتی که یک اتاق، نور و هوا را از تمامی جهت های خاص دریافت نماید، گفته می شود که این اتاق، منظرِ آن جهت را دارد. تمامی اتاق های خانه باید منظر خاصی داشته باشند. در زیر به برخی از منظرهای لازم که باید در اتاق های ساختمان وجود داشته باشند، اشاره شده است.

• اتاق های نشیمن: این اتاق ها باید منظر رو به جنوب یا جنوب شرقی داشته باشند. در زمستان، خورشید رو به جنوب و در تابستان، رو به شمال یا بالای سر می تابد؛ بنابراین درصورتی که این منظر برای یک اتاق در نظر گرفته شده باشد، این اتاق در زمستان نور خورشید بیشتری را می گیرد و در تابستان هم خنک تر خواهد بود.
• اتاق خواب: این اتاق ها باید دارای منظر غربی یا جنوب غربی باشند، زیرا باد و نسیمی که لازم است تا در اتاق بپیچد، در تابستان، از این سمت می وزد.
• آشپزخانه: باید دارای منظر شرقی باشد تا در ساعات صبح، نور گرفته و هوا را نیز تازه و تصفیه کند.
• ایوان یا گالری: این قسمت باید دارای منظر شمالی یا شمال شرقی باشد.
• اتاق مطالعه، کلاس های درس یا استودیوها: باید با منظر شمالی ساخته شده باشند، زیرا نوری که به آن ها از سمت شمال وارد می شود، پخش شده و به صورت یکنواخت در آن توزیع می شود.

۲. چشم انداز

چشم انداز، نما و یا ویوای است که ساکنین ساختمان تمایل دارند تا اتاق های مختلف ساختمان داشته باشند. چشم انداز بر اساس قسمت های خاص اطراف ساختمان یا محل های بدی که در اطراف آن وجود دارند، مشخص می شود. مثلاً در اطراف یک ساختمان ممکن است یک باغ گل و یا محل زباله وجود داشته باشد.

بر همین اساس باید محل درب ها و پنجره ها مشابه با منظر تعیین شوند. درهرصورت، یک چیدمان خوب را نباید صرفاً به خاطر داشتن یک چشم انداز خوب، فدا کرد. استفاده از پنجره های رو به بیرون یا استفاده از پنجره های باز در طرفین وجوه کور سکو، می تواند به شما کمک کند تا بتوانید نماهای داخلی ساختمان را پنهان نمایید.

۳. الزامات مربوط به اسباب و اثاثیه

اسباب و اثاثیه یکی از الزاماتی است که در هر اتاقی وجود دارد. در اتاق های نشیمن، اتاق های نقاشی، آشپزخانه، کلاس های درس، دفاتر کار، آزمایشگاه، اتاق های بیمارستان و غیره، اسباب و اثاثیه های خاصی وجود دارند. در تمامی اتاق ها باید فضای کافی وجود داشته باشد، به طوری که تمامی اسباب و اثاثیه های لازم در آنجا شوند و بیشترین تعداد افرادی هم که باید در آن اتاق حضورداشته باشند، در آنجا شوند و با دردسر و شلوغی روبرو نشوند.

۴. وسعت فضا

برای به دست آوردن وسعت فضا، باید بدون آن که طرح با مشکل و محدودیت مواجه شود، از کمترین ابعاد یک اتاق بیشترین منافع را به دست آورد. برای استفاده از فضا باید از هر گوشه و کناری که در ساختمان وجود دارد، به خوبی استفاده شود.

در ساختمان های مسکونی، باید از فضاهای مختلف برای انبار کردن وسایل مختلف و با اهداف خاص استفاده نمود. این کار را می توان با تعبیه ی کمد دیواری و قفسه در دیوارها، سقف کاذب، قفسه های چوبی و غیره انجام داد. در یک فضای مشخص، طراحی یک اتاق مستطیلی بسیار مفیدتر از یک اتاق مربعی است. نسبت طول و عرض برای یک اتاق باید عددی بین ۲/۱ تا ۵/۱ باشد. اگر این نسبت، بیشتر از این مقدار باشد، اثرات بدی خواهد داشت. درصورتی که ضرورتی وجود نداشته باشد، یک اتاق کوچک نباید زیاد بلند ساخته شود.

۵. گروه بندی

گروه بندی بدین معنا است که اتاق های مختلف ساختمان باید بر اساس ارتباطات آن ها با یکدیگر ازنظر دعوت از افراد و جابجایی در میان آن ها طراحی شوند. اتاق های ساختمان باید به گونه ای طراحی شوند که رابطه ی درستی بین مورداستفاده ی آن ها وجود داشته باشد و بر همین اساس، باید نزدیک به یکدیگر قرارگرفته باشند.

گروه بندی برای یک ساختمان مسکونی

• اتاق های غذاخوری باید نزدیک به آشپزخانه طراحی شوند.
• آشپزخانه باید دور از اتاق نشیمن اصلی تعبیه شده باشد.
• اتاق های خواب اصلی باید دسترسی مستقل و جداگانه ای به سرویس های بهداشتی داشته باشند.

در یک ساختمان اداری، بیمارستان و سایر ساختمان های مشابه هم بخش های اداری باید در وسط قرارگرفته باشند تا دسترسی به آن ها آسان بوده و خدمات به صورت اقتصادی ارائه شوند.

 

۶. چرخش

دسترسی به اتاق ها یا ارتباطات داخلی بین آن ها در یک طبقه ی خاص یا بین طبقات مختلف، تحت عنوان چرخش شناخته می شود. چرخش بین اتاق ها در یک طبقه، چرخش افقی نام دارد، مانند محل های عبور، راهروها، هال و غیره. چرخش میان طبقات مختلف نیز به عنوان چرخش عمودی شناخته می شود، مانند راه پله ها و آسانسورها. چرخش افقی باید به صورت مستقل، کوتاه و مستقیم در نظر گرفته شود و نباید هیچ مزاحمتی را برای حریم خصوص اتاق ها به وجود آورد. تمامی محل های عبور باید دارای نور و تهویه ی خوب و کافی باشند.

راه پله ها نیز باید نور و تهویه ی کافی داشته باشند و پله ها نیز باید دارای عرض، ارتفاع و اندازه ی کف مناسب باشند. پله ها نیز نباید زیاد پیچ بخورند.

۷. سرویس های بهداشتی

ملاحظات مربوط به سرویس های بهداشتی نه تنها شامل طراحی مستراح ها، حمام ها، حوضچه های شستشو و سینک ها هستند، بلکه باید نور و تهویه ی کامل هم برای آن ها در نظر گرفته شود.

برای آن که شرایط بهداشتی خوب در یک ساختمان فراهم شود، تمامی قسمت های مختلف در آن باید دارای نور و تهویه ی کافی و مناسب باشند. این کار را می توان به صورت طبیعی و یا با استفاده از روش های مصنوعی (سیستم های تهویه ی مطبوع) انجام داد.

تجهیزات لازم برای تسهیل در نظافت ساختمان نیز باید نصب شوند. مستراح ها، دستشویی ها، توالت ها سرپایی و حمام ها باید بر اساس تعداد ساکنین به تعداد کافی تعبیه شوند و به راحتی بتوان از آن ها استفاده نمود.

۸. زیبایی

زیبایی درواقع همان تأثیر کلی ای است که به واسطه ی ارتفاع و چیدمان عمومی طرح در یک ساختمان به چشم می آید. برای دستیابی به یک ساختمان زیبا، بهتر است که اول، ارتفاع ساختمان در نظر گرفته شود و سپس کل طرح بر اساس آن تنظیم شود.

انتخاب محل برای یک ساختمان، تأثیر بسیار زیادی بر روی زیبایی آن خواهد داشت. درصورتی که ساختمان در یک محل گود قرارگرفته باشد، اساساً زیبایی نخواهد داشت؛ اما اگر ساختمان بر روی یک نقطه ی مرتفع قرار داشته باشد، بسیار زیبا به نظر خواهد رسید. درصورتی که یک ساختمان در زمینی قرار گیرد که رو به بالا قرار دارد و درصورتی که این ساختمان در شیب رو به عقب آن بنا شود، همواره یک ارتفاع و زیبایی خاص خواهد داشت.

۹. حریم خصوصی

حریم خصوصی یکی از ملاحظات مهم در طرح یک ساختمان به حساب می آید. حریم خصوصی ممکن است در خود ساختمان، یعنی از یک بخش ساختمان نسبت به بخش دیگر آن مطرح باشد. همچنین حریم خصوصی ممکن است نسبت به ساختمان های مجاور و خیابان و سایر موارد مشابه برای یک ساختمان مطرح شود.

در ساختمان های مسکونی، تمامی اتاق ها باید دارای یک حریم خصوصی مشخص باشند. برای ایجاد این حریم خصوصی باید ورودی اتاق ها، مسیر دسترسی و نحوه ی رسیدن به آن ها به دقت طراحی شود. برای تأمین یک حریم خصوصی خوب در داخل یک ساختمان می توان اتاق ها را به صورت منطقی و خوب، گروه بندی نمود. همچنین درب ها و پنجره ها، لابی ها یا پرده ها نیز باید به شکل درست خود طراحی شوند. حریم خصوصی در توالت ها، مستراح ها، دستشویی ها و توالت های سرپایی نیز باید به طور کامل رعایت شود.

۱۰. انعطاف پذیری

انعطاف پذیری بدین معنا است که اتاق ها باید به گونه ای طراحی شوند که علاوه بر مورداستفاده ی اصلی آن ها که برای آن طراحی شده اند، بتوان در صورت لزوم تغییراتی را در آن ها به وجود آورد و سپس از آن ها برای اهداف دیگری هم استفاده کرد.

در طراحی خانه هایی که برای خانواده هایی با سطح متوسط ساخته می شوند یا در ساختمان هایی که ملاحظات اقتصادی به عنوان مهم ترین جنبه مطرح است، این انعطاف پذیری همواره باید مدنظر قرار داده شود.

درصورتی که در بعضی از موارد، جماعتی در درون یک خانه گرد هم جمع می شوند و نیاز به فضای بیشتری در آن خانه وجود دارد، می توان دیوارهای پارتیشنی یا پرده هایی را بین اتاق های نقاشی یا اتاق های غذاخوری تعبیه نمود تا در مواقع ضروری بتوان آن ها را جمع کرد و به فضای بیشتری دست پیدا نمود.

۱۱. ملاحظات اقتصادی

ملاحظات اقتصادی، یکی از عوامل بسیار مهم در طرح ریزی یک ساختمان است. برای آن که بتوان طرح پیشنهادی را با منابع و سرمایه ی موجود برای ساختن ساختمان متناسب نمود، باید تغییرات مشخصی را در طرح اولیه اعمال کرده و برخی از قسمت ها را نیز حذف نمود.

اما درعین حال که باید ملاحظات اقتصادی را در نظر گرفت، استحکام و دوام لازم برای سازه نباید کم شود.

برخی از کارهایی می توان در ساخت در نظر گرفت تا به مزایای اقتصادی دست یافت، به شرح زیر است:

• تعبیه ی امکانات ساده برای بالا رفتن در ساختمان، عدم طراحی ایوان، لابی ها و غیره.
• شیب های تندتر برای پله ها، پیچ بیشتر در راه پله ها.
• در نظر گرفتن ارتفاع کمتر برای اشکوب نسبت به قسمت برهنه- کمترین مقدار.
• استفاده از اندازه های استاندارد برای اجزاء و مواد مختلف.

۱۲. ملاحظات عملی

علاوه بر تمامی اصولی که برای طرح ریزی در خصوص آن ها صحبت شد، مواردی هم در عمل وجود دارند که باید به آن ها توجه شود. در زیر به برخی از آ ن ها اشاره شده است:

• اولین ملاحظه ای که باید در نظر گرفته شود، ساکنین ساختمان هستند. استحکام، پایداری، راحتی و آسایش کافی باید برای ساکنین در نظر گرفته شود.
• در طراحی باید ملاحظاتی در نظر گرفته شود تا بتوان در آینده، بدون آن که نیازی به باز کردن قسمت های مختلف وجود داشته باشد، بتوان از آن ها برای کاربردهای دیگری هم استفاده نمود.
• ساختمان باید به اندازه ی کافی قدرتمند باشد و باید بتواند در برابر عوامل طبیعی (مانند زلزله، سیل، توفان و غیره) به اندازه ی کافی مقاومت داشته باشد.
• ارتفاع نما هم باید ساده باشد و هم باید جذاب جلوه نماید. درصورتی که از ایوان ها و دالان های زیادی در ساختمان استفاده شود، ارتفاع نما برای مدتی جذاب خواهد بود، اما درنهایت، طراحی های ساده برای نسل های مختلف مناسب تر خواهند بود.
• همواره باید تا حد ممکن از پارتیشن های قابل جابجایی استفاده نمود تا در صورت لزوم، بتوان آن ها را باز کرد و به فضای بیشتری دست پیدا نمود، اما اساساً اتاق های کوچک را نمی توان به راحتی بزرگ تر طراحی نمود.

 

نکات تکمیلی

از جهت درست استفاده نمایید

محل های نشیمن باید معمولاً رو به شمال ساخته شوند، به طوری که در طول روز، نور آفتاب به داخل ساختمان بتابد. این موضوع، یکی از ملاحظات اساسی به حساب می آید و بسیار کمک می کند تا انرژی لازم برای گرم کردن ساختمان در زمستان کاهش یابد. ورود نور خورشید به درون خانه از طریق درب ها و پنجره های صیقلی، باعث می شود تا محیط درون ساختمان در طول روز گرم شود و همین مسئله باعث می شود تا نیاز به گرمایش خانه به صورت مکانیکی در ساعات سرد در شب کاهش یابد. استفاده از توده ی حرارتی در داخل ساختمان می تواند کمک کند تا حرارتی که در طول روز تولیدشده است، ذخیره شود. این راهکار یکی از روش های عالی برای کاهش نیاز به گرمایش مکانیکی است.

شرایط آب وهوایی را در نظر داشته باشید

محل زندگی شما تأثیر بسیار زیادی بر روی نحوه ی طراحی خانه ی شما دارد. ساختمان ها بسته به محل آن ها، الزامات طراحی متفاوتی دارند. به عنوان مثال، اصول طراحی یک خانه در آب وهوای سرد با اصول طراحی موردنیاز در اقلیم گرمسیری و استوایی متفاوت است. به منظور اجتناب از مسائلی همچون افت حرارت و بهره ی حرارتی نامناسب، تهویه ی ناکافی در کل ساختمان یا گرمایی که بیش ازاندازه ذخیره می شود، لازم است اطمینان حاصل نمایید که اصول طراحی مرتبط برای اقلیم های مختلف رعایت شده اند.

امکان ورود نور را فراهم نمایید

درصورتی که فضاهای نشیمن خانه را رو به شمال طراحی نمایید، درب ها و پنجره های ساختمان امکان ورود نور مناسب به داخل ساختمان را فراهم می نمایند. نور مؤثر در طول روز می تواند نیاز به روشنایی الکتریکی در ساعات روز را کاهش داده و یا کلاً حذف نماید. درصورتی که محل و اندازه ی پنجره ها به دقت تعبیه شده باشند، استفاده از نورگیرهای سقفی و لامپ های لوله ای و همچنین سطوح داخلی با نوررنگی می توانند مزایای بیشینه ای را فراهم نمایند. در این صورت همچنین از اعمال بار اضافی بر روی سیستم های گرمایش و سرمایش نیز جلوگیری می شود. یکی از کارهای خوبی که می توان انجام داد، این است که بیشتر وجوه صیقلی رو به شمال باشند و مقدار کمی از آن ها نیز رو به شرق و غرب تعبیه شوند، زیرا در این صورت بیشترین و قوی ترین مقدار نور به ساختمان وارد می شود و خیلی هم دیر از ساختمان بیرون می رود. در اقلیم های گرمسیری نیز، پنجره های جنوبی امکان ورود نور را فراهم می نمایند، اما حرارت از طریق آن ها به درون ساختمان وارد نمی شود.

مقادیر کافی عایق هم برای آن در نظر بگیرید

تعبیه ی عایق مناسب برای ساختمان باعث می شود تا از انتقال ناخواسته ی هوای گرم یا سرد از درون ساختمان به بیرون از آن و برعکس جلوگیری به عمل آید. در روزهای زمستان، این عایق بندی تضمین می نماید که حرارت تولیدشده توسط دستگاه های مکانیکی یا تأمین شده به واسطه ی نور خورشید در درون ساختمان باقی می ماند و در تابستان هم باعث می شود تا سرمایشِ تولیدشده توسط سیستم تهویه ی مطبوع یا توده ی حرارتی که در درون ساختمان قرار دارد، به بیرون منتقل نشود. عایق را معمولاً در درون فضای سقف، زیر بام ها، در دیوارها، زیر کف های معلق و برخی اوقات در زیر و پیرامون دال های بتنی تعبیه می نمایند. عایق بندی در تمامی اقلیم های مختلف به عنوان یکی از ملاحظات مهم به حساب می آید، اما در اقلیم های سردتر از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا درصورتی که مقدار عایق در این گونه اقلیم ها به اندازه ی کافی در نظر گرفته نشده باشد، باعث می شود تا حرارت از طریق سقف ، بالا پشت بام، دیوارها و کف ها به بیرون از ساختمان منتقل شود.

تعداد سایبان های کافی برای نور خورشید تعبیه نمایید

با استفاده از لبه های پشت بام، سایبان یا هودهای محافظ برای خورشید یا نقاط کور در بیرون، کاری کنید تا درب ها و پنجره ها در سایه قرار گیرند. تعبیه ی سایه به صورت مؤثر می تواند تا مقدار ۹۰% از حرارت ناشی از نور مستقیم خورشید را بگیرد و حرارت ناشی از وجوه صیقلی رو به شمال را در تابستان کاهش دهد. استفاده از وسایل مختلف برای ایجاد سایه، ممکن است به صورت ثابت یا متحرک تعبیه شوند. این وسایل را باید با اندازه ی مناسب و در محل مناسب قرار داد تا بتوانند در ساعات مختلف در طول سال، در برابر ارتفاع خورشید مؤثر باشند. مثلاً به عنوان یک قاعده ی مبنا می توان لبه های رو به شمال پشت بام را به اندازه ی باریک در نظر گرفت که امکان ورود نور خورشید با زاویه ی کم به درون خانه فراهم شود، اما این بخش ها باید آن قدر هم عریض باشند که نور خورشید با زاویه ی زیاد در تابستان نتواند به درون خانه وارد شود. نوع و اندازه ی این وسایل، بسته به ناحیه ی اقلیمی، محل و بودجه ی خانه ی شما متفاوت خواهد بود.

مقداری تهویه ی طبیعی را هم مدنظر قرار دهید

در تمامی اقلیم های محیطی مختلف ضروری است تا امکان تهویه در درون خانه فراهم شده باشد. طراحی باید به گونه ای باشد که منافع حاصل از نسیم خنک در فصل تابستان، به ویژه در نواحی گرم تر به بیشترین حد ممکن خود برسند. در ساعات گرم روز، وزش نسیم عصرگاهی می تواند هوای گرمی را که در درون ساختمان جمع شده است، به بیرون هدایت نماید. برای آن که تهویه ی طبیعی در درون ساختمان هم اتفاق بیفتد، بهترین کار آن است که پنجره هایی با امکان باز و بسته کردن در سمت مخالف اتاق تعبیه شوند تا امکان ورود و چرخش باد در درون اتاق فراهم شود پنجره هایی که بتوان آن ها را به مقدار زیاد هم باز کرد، بسیار مفید هستند. این پنجره ها کمک می کنند تا هم زمان با بسته بودن درب های پایین، مقدار زیادی از هوای داغ از ساختمان به بیرون رانده شود. برای آن که هوای درون ساختمان هم سالم باقی بماند، باید از یک تهویه ی خوب بهره برد. در آب وهوای سرد که ساختمان کاملاً آب بندی شده و گرمایش برای مدتی طولانی در فصل زمستان در درون ساختمان انجام می شود نیز لازم است تا پنجره هایی با اندازه ی مناسب و در محل درست تعبیه شوند تا زمانی که نسیم می وزد، بتوان آن ها را باز کرد و از سیستم تهویه ی طبیعی استفاده نمود. بدین ترتیب یک دمای مطبوع در درون ساختمان به وجود خواهد آمد.

اتاق های قابل زندگی و کارآمد تعبیه نمایید

باید توجه داشته باشید که قرار است تا در خانه ای که طراحی می کنید، افرادی زندگی کنند. درصورتی که خانه ای را خوب و قابل زندگی طراحی کرده باشید، بعداً این افراد می توانند بدون نیاز به تغییرات گران قیمت، تمامی نیازمندی های خود را برطرف نمایند. اتاق های نشیمن باید به اندازه ی کافی بزرگ طراحی شده باشند تا افراد، فضای زیادی را در آن برای خود احساس نمایند و همچنین بتوانند اسباب و اثاثیه ی خود را به دلخواه و به شکلی انعطاف پذیر در آنجای دهند. بدین ترتیب، می توانند به همان شکلی که دوست دارند، زندگی کنند. این کار به معنای دسترسی عالی به نور طبیعی و فضای نشستن در بیرون، در صورت نیاز هم هست. یک فضای مشخص باید آن قدر انعطاف پذیر طراحی شده باشد که بتواند به نیازمندی های مختلف در طول زمان پاسخ دهد، مثلاً باید امکان استفاده از این فضا برای یک دفتر کار، یک اتاق خواب یا یک اتاق نوجوان وجود داشته باشد.